ملک الشعرای بهار، از آزادیخواهی تا شاعری و دریوزگی حکومت!

 

 

آرش شعاع شرق/ محمد تقی خان بهار پسر ملک الشعرا محمد کاظم صبوری در سال ۱۳۰۴ قمری حدود ۱۲۶۶ خورشیدی و ۱۸۸۶ میلادی متولد شد. (۱)  استاد بودن وی در زبان پارسی و این موضوع که وی یکی از بزرگترین پارسی گویان ایران در چند قرن اخیر بود غیر قابل کتمان است. او نه تنها شاعری زبان آور ، بلکه در همان حال محققی بزرگ و نویسنده ای فعال و استادی لایق و روزنامه نگاری مبتکر و پرارزش بود.

 

فعالیت ممتد بهار از همان سالهای نخست جوانی آغاز شد و نزدیک به نیم قرن ادامه داشت. در اینکه او یکی از ارکان تکامل و تحول صوری و معنوی نظم و نثر در دوران معاصر است هیچ شکی نیست. ولی اینکه بگوییم او اندیشه های مختلف فلسفی و اجتماعی و سیاسی خود را آزادانه در اشعارش می گنجانید این چنین نبود.

چرا که وی همواره به «دریوزگی» دربار و حکومت‌ها پرداخته و در هر تغییر سلطنتی از دوره مظفرالدین شاه قاجار تا محمد رضا پهلوی تغییر عقیده داده و به چاپلوسی و تملق حاکم وقت پرداخته، هر چند در سالهای ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷ میلادی به صف مشروطه خواهان پیوست و مقالات تند سیاسی علیه حکومت می نوشت و ادعای طرفداری از مشروطه خواهان  می‌کرد. اما مقالات و اشعاری بعد از به قدرت رسیدن رضا خان علیه همان مشروطه خواهان نوشت که تمام زحمات و سالها مبارزات آزادی خواهانه اش را پایمال کرد ...

به یک نمونه از اشعار محمدتقی بهار که به مناسبتِ تولد رضا خان سروده و در ۲۴ اسفند ۱۳۱۳ در آیین افتتاح دانشگاه تهران قرائت کرده اشاره می شود؛

پهلوی کبیر(۲)

شهنشاه ما پهلوی کبیر/ جهاندار با داد و دانش رضا / به پیمان او سر نهاده قدر/ به تدبیر او دست داده قضا/ از و گشته اطراف کشور مصون/ و زو گشته حاجات مردم روا/ بکرد ابتدا« کورش» نامدار/ به اصلاح این کشور دیرپا/ برآنم که از همت« پهلوی»/ شود انتها بهتر از ابتدا/  به شمشیر خود تکیه کرد این ملک/ ملوک دگرتکیه بر متکا/ .../ نمود « ارشمیدس» چنین ادعا/ که گر نقطه اتکا داشتم/  زمین را به اهرم بکندم زجا/ اگر زنده بودی کنون ساختی/ زعزم ملک نقطه ی اتکا/ نگه کن به ایران دو ده سال پیش/ ز آشوب و غوغا و قحط و غلا/ خزینه تهی تر ز مغز وزیر/ ذخیره تهی تر از آن هر دو تا/ ..../ شها شهریارا تو بودی که برد/ وطن زی فداکاریت التجا/ تو بودی که در جنگ خونین رشت(۳) / سپر ساختی تن به تیر بلا / تو بودی که کردی به رزم جنوب / ز دریا و صحرا گذر شیرسا / .../ سرت سبز باد و تنت زورمند / تو را دولت و دولتت را بقا /  وطن باد در سایه عدل تو/ برومند و بالنده و با صفا(۴)

 

آری کسی با آن افکار و اندیشه ها و سابقه درخشان در مشروطیت چرا باید چنین شعری در وصف رضاشاه بسُراید؟ دلیل تغییر مشی سیاسی‌اش چه بود؟ این موضوعی است که کمتر پژوهشگری به نقد و بررسی آن پرداخته است. وی در سالهای آغازین انقلاب مشروطه «۱۳۲۴ قمری» در مشهد به طبع و نشر روزنامه معروف «نو بهار» دست یازید. بهار چند بار به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و روزنامه « نو بهار» را به تهران   انتقال داد.

در سال ۱۳۳۶ قمری برابر ۱۹۱۷ میلادی انجمن ادبی دانشکده تهران را با مجله « دانشکده » که متعلق به همان انجمن بود، تاسیس کرد. این مجله اثر بارزی در نثر و نظم جدید فارسی و نشر تحقیقات ادبی و همچنین ترویج افکار ادبی اروپایی در ایران و تقویت و توسعه سبک و شیوه جدید سخن ادبیات فارسی داشت.

از آن به بعد، از فعالیت های سیاسی بهار کاسته و بر کوشش های ادبی او افزوده شد و بیشتر عمرش به تدریس ادبیات در مدارس عالی ( دانشسرای عالی دانشکده ادبیات تهران ) و تصحیح متون قدیمی و تالیف کتاب گذشت.

 

محمدتقی بهار مدتی هم به وزارت فرهنگ ( یا همان آموزش و پرورش بعدی ) منصوب شد. "ملک الشعرای بهار"ی که شعر: دو رویه زیر نیش مار خفتن/ سه پشته روی شاخ مور رفتن/ تن روغن زده با زحمت و زور/ میان لانه زنبور رفتن/ میان لرز و تب با جسم مجروح/ زمستان زیر آب شور رفتن/ به کوه بیستون بی‌رهنمایی/ شبانه با دو چشم کور رفتن/ برهنه زخم‌های سخت خوردن / پیاده راه‌های دور رفتن/ به نزد من هزاران بار بهتر/ که یک جو زیر بار زور رفتن (۵) را سرود بعید بود که ۱۷ دی ماه ۱۳۱۴ به مناسبت واقعه کشف حجاب از طریق انتشار مقاله و سرودن شعر به حمایت و ترویج و تبلیغ بی‌حجابی بپردازد! شعر زیر از ملک‌الشعرای بهار است که در سال ۱۳۱۴ سروده شد:

اگر تو رخ بگشایی ستم نخواهد شد/ ز حسن و خوبی تو هیچ کم نخواهد شد/برون ز زلف تو یک حلقه هم نخواهد رفت/ کم از دهان تو یک ذره هم نخواهد شد/ تو پاک باش و برون آی بی‌حجاب و مترس/ کسی به صید غزال حرم نخواهد شد.(۶)

نگارنده این مقاله به دور از خوب یا بد بودنِ موضوع کشف حجاب اعتقاد دارد ترویج زور و پذیرا شدن ستم، در هر حالتی ناپسند و قبیح است. چه مساله "کشف حجاب" باشد و چه موضوع "حجاب اجباری". در شعر مزبور به وضوح قابل مشاهده است  که بهار از زورگویی و جبر دفاع می‌کند. عملی که مغایر عقاید و آرا سیاسی و اجتماعی دوران جوانی‌اش است. برای اثبات هرچه بیشتر معلوم الحال بودن محمد تقی بهار به یک نمونه دیگر اشعار و افکار ضدو نقیض اش اشاره می شود؛ پس از قتل "میرزاده عشقی" به دستور رضا خان " ملک الشعرای بهار ضمن سخنرانی مفصل خود جریانات  ] پشت پرده رضاخان جهت تغییر حکومت[ را نقل و نقشه های پشت پردۀ سردار را غیر مستقیم افشا می‌کند و می‌گوید: آن پنجه سرخی که گریبان عشقی را گرفت و او را به دامان قبر فرستاد قابل تحمل نیست، باید مجلس شورای ملی آن پنجه سرخ را قطع کند. آن شخص هرکه می خواهد باشد و آن پنجه از هر آستین که بیرون بیاید" (۷) و پس از آن شعری در رثای میرزاده عشقی سرود؛

به عهدی که قیصر بود خاکسار / شه روس را تن بشد پار پار / به سر تاج گیتی خدایی نهد / زنو تخت پادشاهی نهد / در این پویه، دیو دژم بردمید / سیه گشت از او روزگاری سپید / به مردم در آویخت چون پیل مست / یکی تیغ زهر آب داده به دست / چو خر دُم علم کرد در ِ بوستان / لگد کوب شد گشته دوستان / گهی جفته و گاه سرگین فکند / گهی سر فرو برد و چیزی بکند / لگد کرد و بشکست و افکند و ریخت / گلوی تازه از هم گسیخت / یکی تازه گل اندران باغ بود / به پیغاره مر، زبان برگشود / هنوزش زخر بود، بر لب نوا / که خر سر فرو برد و کندش زجا / گل عاشقی بود و عشقیش نام / ز عشق وطن خاک شد والسلام / نمو کرد و بشکفت و خندید و رفت / چو گل، صبحی از زندگی دید و رفت (۸)  آری این شعر در سال ۱۳۰۳ توسط همان فردی سروده شد که ده سال بعد ( در افتتاحیه دانشگاه تهران)  آن شعر ۸۲ بیتی ( پهلوی کبیر) را در وصف رضا خان سرود و جالب تر اینکه بعد از رویداد سوم شهریور ۱۳۲۰و حمله متفقین به ایران و به تَبَعِ آن سقوط حکومت رضا پهلوی، دوباره در ذم رضا شاه به سراییش اشعار مذمت گونه پرداخت.

با توجه به تمام توضیحاتی که داده شد متاسفانه محمدرضا شفیعی کدکنی شاعر نامدار ایران در کتاب" ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت" با نادیده گرفتن بسیاری از مسائل می نویسد: " ... اگر دو نهنگ بزرگ از شط شعر بهار بخواهیم صید کنیم، یکی مساله وطن است و و دیگری آزادی. بهترین ستایش ها از آزادی (در همان چشم انداز بورژوایی قضیه) در آثار بهار وجود داردو زیبا ترین ستایش ها از مفهوم وطن باز هم در دیوان او به چشم می خورد."(۹) و در برخی موارد بهار را هم ردیف شاعرانی چون میرزاده عشقی، فرخی یزدی و... می داند!

 با این حال کتابی ( تحقیقی، تحلیلی و مستند) که به بررسی عقاید و اندیشه‌های سیاسی ملک الشعرای بهار بپردازد تاکنون منتشر نشده  و یا اگر هم شده نگارنده از آن بی‌اطلاع است. امید است این موضوع مورد توجه پژوهشگران ارجمند  قرار گیرد.قابل ذکر است که محمد تقی بهار در یکم اردیبهشت سال ۱۳۳۰ در سن ۶۷ سالگی بر اثر بیماری سل در گذشت.(۱۰)

 

پی نوشت؛

 1.مختارات من‌الشعر فارسی، تالیف عبدالعزیز سعود البابطین- چاپ کویت سال 2000 میلادی ص 34

 2.مجله مهرگان- سال یکم- شماره اول- 15 فروردین 1314 صص 4و5

 3.اشاره به قیام کربلایی ابراهیم از یاران میرزا کوچک‌خان جنگلی دارد.کربلایی ابراهیم در سال 1301 به خونخواهی

 میرزاکوچک خان جنگلی و میرزا حسین خان کسمایی دست به قیام خونین زد. این قیام در همان سال بعد از قریب یک ماه درگیری، با قوای دولتی توسط سه هزار و به روایتی شش هزار نفر از نیروهای مرکزی توسط رضا خان سرکوب شد.

4.شعر مزبور دارای 162 مصرع در مدح رضا خان پهلوی سروده شد. متن کامل آن در کتابی تحت عنوان " سیری در اندیشه‌ها و عقاید سیاسی ملک‌الشعرای بهار" تالیف نگارنده آماده چاپ می‌باشد.

5.اطلاعات عمومی برای همه- سال چاپ 1360- صفحه 218

6.هدف‌ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی- تالیف محمد حسین خسرو پناه 1380

7.رضا خان چگونه به قدرت رسید_  تالیف ؟_ انتشارات ؟ _ 1357 صص 24 و 25

8.همان، ص 25

9.ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت _ محمدرضا شفیعی کدکنی_ انتشارات سخن، تهران 1380 صص 35 و 36

10. گلچین امروز _ آرش شعاع شرق _ 28 فروردین 91 _ سال هشتم شماره