گیلان در یاد داشت های ملک الموّرخین

آرش شعاع شرق/ میرزا عبدالحسین خان ملک المورخین ، لسان السلطنه پسر میرزا هدایت الله نوه میرزا محمد تقی سپهر مولف کتاب معروف ناسخ التواریخ و برهان العجم است که نخستین کتاب در زمینه تاریخ و دومین به  صناعات ادبی زبان فارسی می پردازد. وی وقایعی که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار در ایران روی داد را در کتابی با عنوان " مِرآت الوقایع مظّفری و یاد داشت های ملک المورخین" به رشته تحریر در آورد ، این کتاب در واقع به اوضاع و احوال شهرستانها ی ایران در آن دوران می پردازد . نباید فراموش کرد  چون وی در تهران سکونت داشته و اخبار از شهرستانها به اطلاع او می رسید بدیهی است بسیاری از خبرها به دستش نرسیده است . با این حال کتاب را بازخوانی نموده و مطالبی که در رابطه با گیلان نوشته شده بود جدا و در این مقاله آوردیم .

رشت 1313هجری قمری ؛ بعد از به سلطنت رسیدن ]مظفرالدین[ شاه مشیر السلطنه  به عنوان حاکم رشت منصوب شد.

ابتدای سال اول سلطنت اعلیحضرت شهریاری (1) ] مظفرالدین شاه قاجار[ شیخ حسن سیرجانی کرمانی که بعد ملقب به شیخ الملک می شود زبان فرانسه میداند ، در رشت مدرسه ابتدائیه باز کرد و نامش را "حسینیه " نهاد . در آن مدرسه علم تجوید و مسائل شرعیه و خط عربیه درس میدهند و نیز زبان فرانسه و ریاضی می آموزند .

خلخال اوایل سال 1314 ؛ در شهر خلخال ، زلزله شدیدی شد و خرابی وارد آورد . از جمله در قریه ییون از دهات خلخال خانه ]ای[ خراب شد و لانه مرغی زیر آوار ماند و بعد از چهل روز که خاک او را برداشتند مرغ از مرغدان خود زنده بیرون آمد ! لیکن از چشم نابینا شده بود و بیست و هشت تخم هم در این مدّت داده بود که موجود بود !

شب چهارشنبه 14 جمادی الاولی 1314 ، در آستارا طوفانی شدید شده و باد و باران سخت آمده ، بسیاری از خانه ها را خراب کرد ، درخت های قوی را از ریشه کند ، پنج کرجی را از دریا به خشکی انداخت و پنج نعش در یک فرسخی آستارا روی آب دیده شد .

روز جمعه 8 جمادی الاولی 1314 ، در بندر انزلی برف و باران سخت آمده ، درخت های کهن را از ریشه کنده ، قریب سی چهل خانه را نیز خراب کرده  و پنجاه شصت لوتکا (2) و کرجی را غرق کرده .

ذی الحجه الحرام 1314 ، حکومت گیلان و طوالش به نواب والا شاهنشاه زاده ملک منصور میرزا ] شعاع السلطنه [ فرزند اعلیحضرت شهریاری مرحمت شد .

ذی الحجه الحرام 1314 ، وزارت مملکت گیلان و پیشکاری نواب والا شعاع السلطنه به میرزا ابراهیم معتمد السلطنه (3) مستوفی اول و وزیر دارالشورا مرحمت شد .

پنجم ربیع الثانی 1315 ، در انبار کمپانی انزلی حریق سختی روی داد . سببش این بود که باروت و نارنجک برای شوسه راه در انبار جای داده بودند . دو هزار و هفتصد عدل قند و بعضی چیزهای دیگر در انبار سوخت . ضررش صد هزار تومان شد .

در سال 1315 هجری ، در دیلمان که یکی از قرای رشت است سی خانوار یهودی دارد ، هشت خانوار یهودی آنجا از روی صفای قلب و طیب خاطر مسلمان شده اند .

معافی عوارض نهر رشت ، املاک اهالی رشت که غالب از نهر خمام رود و نو رود مشروب می شود ، مبلغ ششصد و پنجاه و پنج تومان هرساله از بابت عوارض به حاکم بلد میدادند . در سال 1315 که میرزا ابراهیم معتمد السلطنه مستوفی اول به پیشکاری و کارگزاری مملکت گیلان رفت مجلسی از علمای آنجا برای موقوفی این کار رسانید .

ورود وزیر مختار روس 1315 ، موسیو آرگیرو پولو وزیر مختار دولت بهیه روس ، از راه انزلی برای اقامت به دارالخلافه طهران ، در روز هشتم رمضان المبارک 1315 ، وارد طهران شد .

شب بیست و پنجم رجب 1315 ، در خلخال زلزله شدیدی حادث شد ولی آسیبی نرسید .

در عشر(4) سوم رمضان المبارک 1315 ، حکومت گیلان و طوالش از طرف نواب والا شاهنشاه زاده شعاع السلطنه به محمد باقر خان سعدالسلطنه امیر تومان مرحمت شد .

1315 منع حمل تخم مرغ به روسیه ، چون امسال در رشت هر دانه تخم مرغ پنج شاهی  در انزلی قیمتش به سه شاهی رسید ، حکومت قدغن کرد که دیگر تخم مرغ حمل به روسیه نشود .

ذی القعده و ذی الحجه 1315 ، سعدالسلطنه حکمران گیلان قوانین خوب برای شهر رشت از نرخ و تنظیف قرار داد .

 

ذی القعده 1315  ، حاجی میرزا مهدی خان منتظم الملک نایب اول وزارت خارجه به کارگزاری گیلان مفتخر گردید .

15 صفر 1316 ، رودخانه پسی فان (5) در دو فرسخی (6) رشت قرار دارد . هر ساله در طغیان آب جمعی را تلف می کند . در ماه صفر حاجی محمد مهدی تاجر کورائی ساکن رشت خیال دارد پلی به رود خانه ببندد . بیست و پنج هزار تومان مخارج این کار است ! یکصد زرع عرض رودخانه و نه چشمه می خورد .

صفر ماه 1316تلفن راه انزلی  ، کنپانی روسی که مشغول شوسه راه از رشت به طهران است در ماه صفر مشغول کشیدن تلفن از رشت به انزلی و از آنجا به پیر بازار است . می خواهد وصل به بندر آستارا نماید .

شیلات رشت :شیلات ماهیگیری رشت معروف به سفید رود و نُه رودخانه بزرگ دیگر که ماهی حلال و حرام هر دو دارد و نزدیک لاهیجان واقع است و در ده فرسخی انزلی است ، پس از آن که بعضی مزارع را طی کرده ، فاضلاتش به دریای مازندران می ریزد . سابقآ در اجاره میرزا سید ابراهیم خان دریابیگی و بعد از آن در دست پسرش میرزا ابوالقاسم خان دریا بیگی رشتی بود که از مردمان درست و خدمتگزار دولت است . درعهد حکومت یحیی خان معتمد الملک در گیلان تقریبآ در سال 1290 هجری قمری ، لیانزوف تاجر روسی داوطلب اجاره شیلات شد . معتمدالملک بیست هزار تومان از او گرفت و بدون اجازه دولت شش ساله ، سالی شصت هزار تومان به او اجاره داد . پس از آن دریا بیگی به طهران آمده که این رشته شغل در اجاره من و عوض مواجب من است و به میرزا حسین خان سپهسالار و صدراعظم قزوینی عرض و اظهار کرد که من سالی ده هزار تومان بر اجاره لیانزوف می افزایم . عرضش به جایی نرسید و مواجبش نیز بر سر این کار رفت و حال نیز در دست روسها است و سالی سیصد هزار تومان یا بر افزون از او فایده می برند ، تا در سال 1317جناب مستطاب میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه که ترقی دولت را بر فایده شخصی خود مقدم دارد به زحمات زیاد اجاره شیلات را به هشتاد و سه هزار تومان در سال رسانید .

ربیع الاول 1316 ، رئیس کشتی ایران در بندر انزلی به طهران رفته ، اجازه گرفت که کشتی دولتی ایران را که در آن بندر است و مدتی است تعمیر نشدهتعمیر نماید .

1316 بندر انزلی ، جهازات تجارتی که از متاع روسیه و خارجه داخل بندر انزلی می شود و از آن راه به ایران می آید سالی متجاوز از پانصد فروند جهاز می شود .

ایجادات و اختراعات عهد همایون  ، از آنجا که اعلیحضرت قدر قدرت قوی شوکت ملک الملوک ایران شاهنشاه عادل مهربان ، السلطان مظفرالدین شاه قاجار خلدالله تعالی سلطنته و مملکته ، خیال مبارکش در ترقی دولت و آبادی مملکت و اشاعه عدل و داد و امحای ظلم و بیداد است ، این است زمانی که به تخت سلطنت جلوس فرمود روز به روز بازار علوم و صنایع را خریدار بسیار و حرف و بدایع را اشتها و انتشار است صنایع و بدایعی که در عهد همایونش در ]گیلان[ دایر شده به طریق اختصار ذکر می شود :

احداث راه شوسه از رشت به طهران در سال سوم سلطنت . شیوع تلفون و فنو گراف (7) در سال سوم سلطنت و در همان سال به انزلی کشیده شد .  بروز تخم چای در گیلان و تخم چنگل در جاجرود در سال ششم سلطنت . شیوع چراغ برق در کوچه های رشت در سال نهم سلطنت . در سال یازدهم سلطنت امتیاز نوغان ابریشم در تمام ایران به حاجی محتشم السلطنه رئیس وزارت خارجه مرحمت شد . تاسیس شوسه راه آستارا در سال هشتم سلطنت .

اجحاف اجزای اداره شوسه رشت 1316 ،در این اوقات  ، اجزای اداره راه شوسه انزلی بعضی اجحافات به دهات اطراف و عابرین نمودند و اضافه بر معمول اخذ حق العبور میگیرند ، از این جهت میان آنها و دهقانها مدتی نزاع در کار بود . آخر الامر حکومت رشت و کارگزاری میان ایشان را اصلاح کرد .

رمضان المبارک 1316 ، سی و شش فروند کشتی با مال التجاره روسی وارد بندر انزلی شده و با مال التجاره و امتعه (8) ]از[ ایران خارج شده است .

در ماه ربیع الاول 1320 ، ]مظفرالدین[ شاه محض میل اتابیک و پیشرفت کار او از روی ناچاری حکیم الملک وزیر دربار را که مخصوصاً و طرف میل شاه بود و در طهران به پله صدارت رسیده بود ، از ریاست بنائی و قنائی و باغات معزول نماید و حکومت گیلان را به او می دهد که در تهران نباشد ...

در ماه ربیع الاول 1320 ، نصر السلطنه ]محمد ولی خان سپهسالار که بعد ها در صف آزادیخواهان به وزارت و صدارت رسید [ سردار معظم از حکومت گیلان معزول شد .

در عشر سوم جمادی الاول 1320 ، میرزا محمود خان حکیم الملک وزیر دربار که در گیلان حکومت داشت به مرض سکته در گذشت . بعضی می گویند که او را زهر خورانیده اند . وی پسر بزرگ نداشت و در مدت کم ، قریب پنج کرور (9) مکنت به هم زد معشوق شاه بود و با اتابیک کمال عداوت را داشت و در امور به او تنه می زد .

 

1320 هجری قمری ، نصرالسلطنه (10) امیر اکرم می گوید که من دو کرور]معادل یک میلیون تومان [ می دهم که سپهسالاری با من باشد .

1320 هجری قمری ، حاصل چای زراعت شده لاهیجان گیلان امسال مطبوع بود .

در عشر اول رجب 1320  ، ]مظفر الدین [ شاه تلگرافی به گیلان به اتابیک می زند و کمال التفات را به او می نماید و چنین از تلگراف مفهوم می شود که دوباره به طهران برای صدارت بیا و عنوانی که در پیش ، شاه به او می نوشت ، که  "جناب مستطاب اشرف اتابیک اعظم"  باز هم نوشته بود .

در ذی القعده 1321 ، در گیلان به جهت بی اعتدالی عضدالسلطان حکمران ، اغتشاش بسیار ]به راه افتاد[ که ]سبب[ عدم آسودگی مردم است !

در صفر 1322 ، عضدالسلطان ]سومین پسر مظفرالدین [ شاه ]همچنان به عنوان [ حاکم گیلان ]ابقا[ شد .

رشت 1322  ، آقا محمد حسین ابن حاجی محمد باقر معروف به باقر اُف که از اهالی یزد و ساکن بادکوبه می باشد و حال رئیس التجار لقب دارد ، به شراکت قاسم خان والی امیر تومان) 11) امتیاز چراغ الکتریک در شهر رشت را در مدت پنجاه سال شمسی گرفته از 1322 که سالی یکهزار و دویست چراغ به سرمایه سی هزار تومان به اهالی رشت بدهد و از این ماشین کارهای دیگر حاصل می شود از قبیل خیاطی و بریدن توتون و شلتوک را برنج کردن و باد بزن(12) تابستان .

رشت 1322  ، از طرف دولت روس ، نشان عقاب سفید برای شاهزاده ]ابوالفضل میرزا [ عضدالسلطان والی گیلان و برای میرزا نورالله خان وزیر گیلان نشان " سنت آنا " در ماه شوال فرستاده شد .

ماه شوال 1322 ،  عضدالسلطان والی گیلان یک باب مریض خانه در شهر رشت دائر کرده است(13) .

زمستان 1323 ، زمستان امسال در رشت و نواحی برف غریبی آمده ، به مقدار دو ذرع . می گویند تا ]به[ حال چنین برفی در آنجا نیامده و بلای آسمانی است . مواشی (14) بسیار تلف شد . درختهای مرکبات اغلب خشکید .

1323 گیلان ، عضدالسلطان حاکم گیلان به جهت آنکه جوان و نا مجرب است کارهای حکومتی را به اجزای نا مجرب خود داده و آنها هرچه فایده بردند ، برای خود برداشتند ، از این روی عضدالسلطان مبالغ گزافی مقروض شد . در این سفر که شاه از آنجا عبور می کرد ، چون کار عضدالسلطان را خراب دید مبالغی اضافه مواجب به او داد .

گیلان 1323 ، میرزا فتح الله خان سالار افخم  گیلانی (15) که در این سفر شاه به فرنگ در رشت کمال پذیرایی از شاه و صدراعظم کرد از " کنتر کسویل "(16)  به واسطه تلگراف ملقب به سردار منصور شد.

مریض خانه رشت 1323 ، مدتی است که بعضی از متمولین رشت به همراهی عضدالسلطان حاکم و سردار منصور ایجاد مریض خانه که همیشه سی نفر مرضی داشته باشد کرده اند . سردار منصور رشتی سالی چهار هزار تومان از عایدی املاک خود ]را[وقف آنجا کرده . در نهم  شعبان 1323 افتتاح شده .

1323 رشت ، قریب یک سال است که به همت عضدالسلطان یک باب مدرسه ملّیه جدید مسمی به "عضدیه " در رشت ایجاد شده .

1323 رشت ، میرزا حبیب الله خان مدتی است که در رشت مدرسه ملّیه به طرز جدید ایجاد کرده موسوم به مدرسه " وطن " .

ماه رجب 1323 رشت ، در مراجعت شاه از فرنگ در ورود به رشت در ماه رجب ، عمیدالسلطنه حاکم طالش ملقب به سردار امجد شد .

رجب 1323 انزلی  ، کشتی ساروخان متعلق به سارو خان اُف ارمنی در ماه رجب 1323 به بندر انزلی آمده بود . مقداری آلات ناریه از قبیل فشنگ و غیره با خود آورده بود . چون موافق تعرفه گمرک حمل آلات حربیه قدغن است ، اجزای گمرک ایران تمام بارها را از او گرفتند و نیز بار پتانازف ارمنی مستاجر شیلات صید ماهی ، آلات ناریه می خواست به سر حد ایران داخل نماید ، بارش گرفتار شد و نیز در ، بارهای وزیر دربار یک صندوق ]آلات[ ناریه متعلق به قومانیاس ارمنی دیده شد و گرفتار آمد .

 رجب 1323 انزلی ، زنی  شیشه نفتی در دست داشته ]که[ سرازیر روی هیزم می شود ، فورا آتش گرفته . به آن واسطه پنج خانه دیگر سوخته و ضعیفه هم ، نیمه سوخته شده.

ماه شعبان 1323 انزلی ، در ماه شعبان ، بعضی اشرار انزلی خیالات بد برای ارامنه دارند . عمید همایون نایب الحکومه ]تعدادی[ سوار قزاق از رشت برای محافظت ]اَرمنیان به[ آنجا آورد .

1323 هجری قمری ، چند نفر از تجّار بادکوبه شرکت اتومبیل ]تاسیس[ کرده اند و برای راه رشت تا طهران دائر نموده اند . می گویند قریب پنجاه ، شصت عدد خواهد بود ]که[ حمل مسافر و بار خواهد کرد و از قزوین به طهران مدتش قریب 5 ساعت راه است . در عشر رمضان 1323 در طهران چند عددش دائر شده . می گویند ، امین دارالضرب و اتابیک اعظم و حاجی فرج شریک شده اند که قریب هشتاد اتومبیل برای راه خراسان به طهران راه بیندازند .

1323 هجری خلخال ، اکراد (17) روز و شبی نیست که نواحی خلخال را نچاپند . طرق خلخال عبور سخت است . تا یک فرسخی ]سفر[ بی سوار ممکن نیست . سببش ایلات اکراد می باشند . حکومت هم عاجز است .

1323 بندر انزلی ، امسال روسها از ایران اجازه گرفتند که دهنه بختی بندر انزلی ، گلوگاه بسازند که پناهگاه کشتی ها در موقع کولاک باشد و نیز راه شوسه از کنار غازیان تا رشت با روسها است ، این اوقات مشغول کشیدن ]شوسه[ می باشند .

ذی الحجه 1323 هجری رشت ، پس از آنکه عضدالسلطان در ماه ذی الحجه به تهران ]آمد[ ، در عشر دوم ذی الحجه مرخصی گرفت دوباره به رشت رفت . چون مردم رشت شنیده بودند که مردم فارس شعاع السلطنه را نخواستند ، آنها هم تلگراف به شاه زدند که ما عضدالسلطان را نمیخواهیم . جمعی به تهران آمد ]ند[ و جمعی در امام زاده آنجا پناهنده شدند .

1323 انزلی ، این اوقات چراغ برقی که در انزلی دائر بود تعطیل شد .

 

پی نوشت ؛

 

1-       سال نخست سلطنت مظفرالدین شاه قاجار برابر با 1313 هجری قمری است .

2-       " لوتکا " کلمه ای روسی و به معنای کرجی و قایق.

3-    میرزا ابراهیم معتمد السلطنه پدر میرزا حسن خان وثوق الدوله و میرزا احمدخان قوام السلطنه که فردی نا درست بود ، بعد ها پسرانش به وزارت رسیدند ظریفان وی را به طنز و طعن ابوالوزاره می خواندند. معتمدالسلطنه عموی مرحوم دکتر محّمد مصدق نخست وزیر آزادیخواه و ملّی بین سالهای 30 تا 32 خورشیدی بود که دولتش براثر کودتای ننگین 28 مرداد32 سقوط کرد .وی سر انجام در 14 اسفند 1345 در احمدآباد توابع قزوین در تبعید دارفانی را وداع گفت .

4-       عشر در عربی به معنای دَه و دَهه است .

5-       در متن اصلی پسی فان آمده که پسیخان صحیح است .

6-       هر فرسخ مسافتی حدود 6 کیلومتر است .

7-    فنوگراف به دستگاهی می گویند که اصوات را روی نوار ضبط و بعد آنها را تکرار می کند . این دستگاه در سال 1827 توسط ادیسون اختراع شد .

8-       به معنای متاع و کالا .

9-       هر کرور معادل 500000 .

10-    نصرالسلطنه همان محمد ولی خان تنکابنی که بعدها لقب سپهدار یافت وی در سال 1305 خودکشی می کند .

11-   قاسم خان والی پسر دوستعلی خان معیر الممالک اول پسر حسینعلی خان است . دوستعلی خان دو پسر داشت یکی حسینعلی خان که داماد فتحعلی شاه قاجار شد و فرزانه خانم را به زنی گرفت و دیگری قاسم خان والی . قاسم خان در ابتدا ، منصب غلام پیشخدمتی داشت و بعد به خدمت وزارت خارجه در آمد و در تفلیس و پترزبورگ سمت های سیاسی یافت و بعد به حکومت گیلان و فارس رسید ، منبع ؛ شرح حال رجال ایران جلد 3 صص 126تا128 با اندکی تخلیص.

12-    ظاهراً منظور کولر است.

13-    ظاهراً منظورش این بود که در حال احداث است ، چون جلو تر می نویسد مریض خانه در نهم شعبان 1323 افتتاح  شد.

14-    به چهار پایان از قبیل اسب ، شتر ، گاو ، گوسفند و... مواشی می گویند مواشی جمع ماشیه است.

15-   وی بعد ها لقب سپهدار گرفت و معروف شد به سپهدار رشتی . وی دو بار به ریاست الوزرا رسید . رضا خان میر پنج در سوم حوت 1299 بار دومی که فتح الله خان به ریاست الوزرا رسیده بود کودتا کرد .

16-   Contrexeville  

17-    منظور کـُـردها ست !

" این مقاله نخستین بار در ماهنامه ره آورد گیل شماره 20 تیر و مرداد 1391 منتشر شد."